Osmanlı’nın Yayılmacı Politikaları: İslam’ı Yaymak mı, Reel Politika mı?

Osmanlı İmparatorluğu’nun tarih sahnesindeki yerini ve genişleme politikalarını değerlendirirken, bu süreçleri yalnızca dini gerekçelerle açıklamak yanıltıcı olabilir. Geleneksel tarih anlatısı, Osmanlı’nın fetihlerini genellikle “İslam’ı yayma” ya da “Müslüman toplulukları kurtarma” çerçevesinde yorumlar. Özellikle muhafazakâr ve milliyetçi çevreler, Osmanlı’nın bu yayılmacı politikalarını meşrulaştırmak için dini söylemleri ön plana çıkarır. Ancak bu yaklaşım, dönemin gerçeklerini tam anlamıyla yansıtmamaktadır. Osmanlı’nın fetih politikaları, esasen dönemin güç dengeleri ve reel politika gereklilikleri çerçevesinde şekillenmiştir.

Bu yazıda, Osmanlı’nın yayılmacı politikalarının ardında yatan asıl motivasyonların ne olduğuna odaklanacak ve bunların İslam’ı yaymaktan çok, devletin hayatta kalma ve güçlenme stratejilerinin bir parçası olduğunu ortaya koyacağım.

Osmanlı Yayılmacılığının Görünürdeki Gerekçesi: İslam’ı Yaymak

Osmanlı fetihleri, sıklıkla İslam’ın yayılması ve gayrimüslimlerin “doğru yola” davet edilmesi gibi dini argümanlarla gerekçelendirilmiştir. Bu söylem, özellikle fethedilen topraklarda Müslüman halkların Osmanlı’ya bağlılıklarını güçlendirmek ve gayrimüslimlere karşı bir meşruiyet sağlamak amacıyla kullanılmıştır. Örneğin, 1453’te İstanbul’un fethi, sadece stratejik bir zafer değil, aynı zamanda “Hz. Muhammed’in müjdesi” olarak da halka sunulmuştur.

Ancak bu dini retorik, gerçek motivasyonların bir perdelemesinden ibarettir. Dönemin siyaseti, herhangi bir imparatorluğun ayakta kalabilmesi için toprak kazanmayı, ekonomik kaynakları kontrol etmeyi ve rakip devletlere üstünlük sağlamayı zorunlu kılıyordu. Bu bağlamda, Osmanlı da diğer büyük güçler gibi hareket etmiş, dini gerekçeleri bir araç olarak kullanmıştır.

Osmanlı İmparatorluğu’nun fetih amacıyla düzenlediği seferlere bakıldığında, fethedilen topraklarda genellikle Müslüman nüfusun bulunmadığı görülür. Bu durum, “Müslümanları özgürleştirmek” söyleminin gerçekçi bir temele dayanmadığını ortaya koymaktadır. Zaten Müslüman olmayan bir bölgenin, Müslümanları kurtarmak adına fethedilmesi mantıklı bir gerekçe değildir. Ancak, fetihlere meşruiyet kazandırmak amacıyla bu tür söylemler, dönemin padişahları ve Osmanlı tarihini hamasi bir dille ele alanlar tarafından siyasi propaganda aracı olarak sıkça kullanılmıştır.

İkinci bir konu ise İslam’da savaşların niteliğidir. Hz. Muhammed döneminde yapılan savaşların tamamı savunma niteliğinde olmuş, hiçbir zaman saldırı savaşı yapılmamıştır. İslam, başka topluluklara din dayatma amacıyla savaş açmayı veya fetihler yoluyla dini yaymayı benimsememiştir. Dolayısıyla, kendi topraklarında barış içinde yaşayan halklara karşı “İslam’ı kabul ettirmek” amacıyla yapılan fetihlerin İslami açıdan meşruiyeti tartışmalıdır.

Osmanlı padişahlarının seferlerden önce şeyhülislamdan fetva aldıkları bilinmektedir. Ancak bu fetvaların gerçek meşruiyeti ve İslam’a uygunluğu da sorgulanabilir. Tarih, padişahların istedikleri şekilde fetva vermeyen şeyhülislamların görevden alındığını veya cezalandırıldığını göstermektedir. Örneğin, Fatih Sultan Mehmet döneminde hazırlanan kanunnamede yer alan şehzade katli uygulaması, şeyhülislam fetvaları ile meşrulaştırılmıştır. Ancak bu uygulama, İslam hukukuna aykırı olarak değerlendirilebilir.

Bu durum, görünüşte İslam adına yapılan birçok eylemin aslında padişahların siyasi çıkarlarına hizmet ettiğini göstermektedir. Dolayısıyla, Osmanlı tarihi incelenirken bu tür eylemleri İslam çerçevesinde değerlendirmek yerine, dönemin siyasi şartları ve güç dengeleri bağlamında ele almak daha doğru olacaktır.

Reel Politikanın Gereklilikleri: Güç Dengesi ve Hayatta Kalma Mücadelesi

Orta Çağ ve erken modern dönemlerde, dünya siyasetinin temelinde “güç dengesi” ve “varlık mücadelesi” yatıyordu. Osmanlı, özellikle Bizans, Safeviler, Memlükler ve Avrupa’daki Hristiyan krallıklarla sürekli bir rekabet içindeydi. Bu güçler, Osmanlı’nın sınırlarını tehdit ediyor ve siyasi üstünlük için mücadele ediyordu.

Osmanlı’nın genişleme politikalarını belirleyen en önemli unsurlardan biri, bu tehditlere karşı bir tampon bölge oluşturma ve stratejik noktaları ele geçirme arzusuydu. Balkanlar’ın fethi, Avrupa’dan gelebilecek saldırılara karşı bir güvenlik kalkanı sağlarken, Mısır’ın ele geçirilmesi, Akdeniz ticaret yollarını kontrol etme amacını taşıyordu. Aynı şekilde, Doğu’da yapılan fetihler, Safeviler gibi rakiplere karşı bir denge oluşturma çabasıydı.

Reel politika çerçevesinde bakıldığında, Osmanlı’nın fetihlerinin ardında şu motivasyonlar ön plana çıkmaktadır:

1. Ekonomik Kaynakların Kontrolü: Osmanlı, fethettiği bölgelerdeki tarım, ticaret ve maden kaynaklarını merkeze aktarmış, vergi gelirlerini artırmıştır.
2. Stratejik Üstünlük: Coğrafi olarak kritik bölgelerin ele geçirilmesi, Osmanlı’nın hem savunma hem de saldırı açısından avantajlı bir konuma gelmesini sağlamıştır.
3. Rakip Güçlerin Sınırlanması: Osmanlı, rakip güçlerin genişlemesini durdurmak ve onları çevrelemek amacıyla fetih politikaları izlemiştir.

Bu bağlamda, Osmanlı’nın yayılmacılığı, İslam’ı yaymak yerine, devletin güvenliğini sağlama ve siyasi üstünlüğünü pekiştirme stratejisinin bir sonucudur.

Osmanlı’nın Yayılmacı Politikalarının Tarihsel Gerçekliği

Osmanlı, bu yayılmacı politikalar sayesinde uzun yıllar bölgesel ve küresel bir güç olarak varlığını sürdürmüştür. Ancak güç dengesinin değişmesiyle birlikte, kendisi de diğer imparatorlukların hedefi haline gelmiştir. 19. yüzyılda toprak kayıpları hızlanmış, Avrupa devletlerinin sömürgeci politikaları Osmanlı’yı zayıflatmıştır. Birinci Dünya Savaşı ile bu süreç zirveye ulaşmış ve Osmanlı’nın yıkılışıyla sonuçlanmıştır.

Bu durum, tarih sahnesinde hiçbir gücün sonsuz olmadığını ve her imparatorluğun aynı döngüyü yaşadığını göstermektedir. Osmanlı’nın yayılmacı politikaları, dönemin şartlarında zorunlu bir strateji olsa da, güç kaybı başladığında bu stratejiler yerini savunma ve ayakta kalma mücadelesine bırakmıştır.

Osmanlı’nın Yayılmacılığına Objektif Bir Bakış

Osmanlı İmparatorluğu’nun fetih politikalarını yalnızca dini gerekçelere dayandırmak, tarihsel gerçekleri göz ardı etmek anlamına gelir. Bu politikaların ardında, dönemin reel politik dengeleri, ekonomik çıkarlar ve güvenlik kaygıları yatmaktadır. Osmanlı, hayatta kalmak ve gücünü artırmak için fetihler yapmış, bu süreçte dini söylemleri bir meşruiyet aracı olarak kullanmıştır.

Osmanlı’nın yayılmacı politikalarını eleştirirken ya da savunurken, dönemin koşullarını ve diğer devletlerin benzer politikalarını da dikkate almak gerekir. O dönemde Osmanlı’nın fetih yapmaması, onun hedef haline gelmesi anlamına gelecekti. Bu nedenle, Osmanlı’nın yayılmacılığı, dönemin bir gerekliliği ve güç mücadelesinin bir parçası olarak değerlendirilmelidir.

Osmanlı İmparatorluğu, fetih seferlerini genellikle İslam’ı yayma ya da o topraklarda mevcut olmayan Müslüman halkları özgürleştirme gerekçesiyle meşrulaştırmıştır. Ancak şu gerçeği göz ardı etmemek gerekir: Eğer Osmanlı, bu topraklara sefer düzenlememiş olsaydı, düşmanları tarafından sıkıştırılarak çok daha erken bir tarihte yok olma tehlikesiyle karşı karşıya kalabilirdi. Bu bağlamda, fetih ve seferler Osmanlı’nın varlığını sürdürmesi için belki de bir zorunluluktu. Bu durumun tarihsel bir gerçeklik olup olmadığını belirlemek tarihçilerin işidir.

Ancak burada asıl vurgulamak istediğim nokta, bu fetihlerin gerekçesinin İslami olamayacağıdır. Fetihlerin arkasındaki ana motivasyon, dönemin siyasi, askeri ve ekonomik şartlarına dayanıyordu. Bu tür seferlerin İslam adına yapıldığı iddiası, padişahların ve dönemin yönetim anlayışının kendi çıkarlarını meşrulaştırmak için kullandığı bir söylemden öteye geçemez. Bu nedenle, Osmanlı’nın fetih politikalarını değerlendirirken, bu gerekçeleri İslam’la ilişkilendirmek yerine, daha geniş bir tarihsel ve siyasi çerçevede ele almak gerekir.

Tarih, bugünkü değer yargılarıyla değil, kendi döneminin gerçeklikleriyle anlaşılmalıdır. Osmanlı’nın yayılmacı politikaları, dini bir misyondan çok, hayatta kalma mücadelesinin bir yansımasıdır.

Osmanlı İmparatorluğu’nun Fetih ve Kuşatma Tarihi Üzerine

Osmanlı İmparatorluğu’nun Fetihleri, Kuşatmaları ve Çıkarmalarının Tüm Listesi

Aşağıda, Osmanlı İmparatorluğu’nun kuruluşundan yıkılışına kadar gerçekleştirdiği tüm fetih, kuşatma ve askeri çıkarma operasyonlarının tam listesi yer almaktadır. Bu liste incelendiğinde, Osmanlı’nın askeri faaliyetlerinin neredeyse tamamının saldırı ve toprak genişletmeye yönelik olduğu görülecektir. Çok az sayıda istisna dışında, Osmanlı, savunma amacıyla değil, sürekli olarak coğrafyasını genişletme ve hegemonya kurma amacıyla hareket etmiştir.

Özellikle kuruluş ve yükselme dönemlerinde, Osmanlı’nın politikası toprak kazanma ve stratejik avantaj elde etme üzerine inşa edilmiş, bu yaklaşım imparatorluğun tüm güçlü dönemlerinde devam etmiştir. Osmanlı’nın dağılma sürecine girildiği 19. yüzyılın sonlarına kadar bu durum sürmüş, yalnızca Çanakkale Savaşı ve Türk Milli Mücadelesi gibi savunma temelli girişimler, Osmanlı sonrası Türkiye Cumhuriyeti’nin tarih sahnesine çıkışıyla görülmeye başlanmıştır.

Aşağıdaki liste, bu saldırgan ve genişlemeci politikanın somut kanıtlarını bir araya getirmektedir. Osmanlı’nın askeri tarihine dair kapsamlı bir perspektif sunarak, imparatorluğun coğrafi ve siyasi hedeflerine ışık tutmaktadır.

Sonuç

Sonuç itibariyle, Osmanlı İmparatorluğu’nun düzenlediği tüm saldırı niteliğindeki seferler incelendiğinde, bu seferlerin İslam’ı yayma amacı taşıdığından ziyade, reelpolitik gereklilikler doğrultusunda Osmanlı’nın sınırlarını genişletme ve imparatorluğun varlığını kalıcı hale getirme çabası olduğu görülmektedir. Bu seferlere meşruiyet kazandırmak için İslami gerekçeler öne sürülmüş, ancak bu gerekçeler çoğunlukla dönemin siyasi ve stratejik hedeflerini gizlemek için kullanılan birer araç niteliğindedir.

Bazı günümüz siyasetçileri ve tarihçileri, Osmanlı’nın her yaptığı doğrudur ve kutsaldır söylemiyle hamasi bir tavır sergilemektedir. Ancak Osmanlı tarihinin incelenmesi, bu tür duygusal ve tarafgir yaklaşımlardan arındırılarak, objektif bir bakış açısıyla yapılmalıdır. Aksi halde, “Ne olmuş yani? İslam iyi bir dindir; Osmanlı fetihler yoluyla oralara İslam’ı götürdü ve düzen sağladı” söylemi, oldukça tehlikeli bir anlayışa kapı aralar. Bu söylem, fetihlerin ya da savaşların, birilerinin iyiliği için yapıldığı algısını pekiştirir ki bu algı, tarihte ve günümüzde büyük trajedilere neden olmuştur.

Örneğin, ABD’nin Irak’a ve Afganistan’a “demokrasi götürme” iddiasıyla düzenlediği operasyonlar, milyonlarca insanın ölümüne yol açmış ve bu müdahalelerin meşruiyetine dair ciddi şüpheler doğurmuştur. Benzer şekilde, İsrail’in, kendi güvenliğini sağlama bahanesiyle, soykırım olarak nitelendirilebilecek vahşet sınırlarında operasyonlar yapması da kabul edilemezdir. Başkalarının iyiliği için yapıldığı iddia edilen bu tür eylemler, insanlık adına savunulamaz ve uluslararası etik değerlerle çelişir.

Osmanlı’nın bu noktada diğer yayılmacı imparatorluklardan ya da güçlerden olumlu farkları olduğunu kabul etmek gerekir. Osmanlı, fethettiği bölgeleri sadece sömürge olarak görmemiş; bu coğrafyaları kendi vatanının bir parçası olarak kabul etmiş ve bu topraklarda kalıcı eserler bırakmıştır. Ayrıca, asimilasyon politikalarından uzak durmuş ve fethedilen bölgelerde düzen ve nizam sağlamaya çalışmıştır.

Yine de, bu olumlu farklar, Osmanlı’nın düzenlediği seferlerin İslam adına yapıldığı iddiasını haklı çıkarmaz. Osmanlı’nın siyasi ve stratejik çıkarlarına dayanan bu seferler, İslam adına yapılmış gibi gösterilerek meşrulaştırılamaz. Geçmişte bu tür yanlışları kabul etmek, hem tarihe daha objektif bir bakış kazandıracak hem de benzer hataların tekrarını önleyecektir.

© 2024, Bedri Yılmaz.

BedriYilmaz.com by Bedri Yılmaz is licensed under Attribution-NonCommercial-NoDerivatives 4.0 International